Złe samopoczucie pracownika w miejscu pracy w dłuższej perspektywie może doprowadzić do alienacji, a ta z kolei niesie za sobą szereg innych konsekwencji. Stan alienacji może dotyczyć nie tylko samej pracy, ale i jej otoczenia. Kiedy zachowanie Twojego pracownika powinno być niepokojące? O alienacji, jej przyczynach, skutkach i sposobach zapobiegania dowiesz się z tego artykułu.
Czym jest alienacja pracownika i jak odróżnić ją od innych problemów?
Alienacja to zjawisko od lat badane przez filozofów i naukowców, którzy przyjmowali i nadal przyjmują różne perspektywy w jej kontekście. W XVIII i XIX wieku skupiano się głównie na filozoficznym i teologicznym wymiarze tego zjawiska. Definicje, zanim przybrały wymiar społeczny, miały głównie wydźwięk filozoficzny.
W ujęciu ogólnym alienacja to relacja podmiotu oraz związanego z nim przedmiotu. W sytuacji, gdy dochodzi do zaburzenia tej relacji, następuje alienacja. Dzieje się tak, gdy podmiot, a w omawianym kontekście – pracownik, nie utożsamia się z pracą, czyli przedmiotem. Alienacja jest procesem, w którym jednostka wycofuje się ze środowiska. Należy mieć też na uwadze fakt, że przedmiot odnosi się nie tylko do wykonywanej pracy, ale i otoczenia pracownika.
Aby prawidłowo używać pojęcia alienacji, warto przedstawić jego etymologię. O alienacji jako pierwszy pisał niemiecki filozof Friedrich Hegel, który uważał, że wyobcowanie człowieka jest niezwykłą zdolnością, mocą przenoszenia siebie na obiekt, który dana jednostka tworzy i który odczuwa. Człowiek zdobywa szacunek do siebie samego poprzez oddawanie czci własnemu dziełu. Nie patrzy na siebie przez pryzmat twórcy. Z psychologicznego punktu widzenia, trudno jednak określić, czy alienacja w tym przypadku może mieć pozytywny wydźwięk.
Pojęcie alienacji pochodzi również z prac Karola Marksa – filozofa i ekonomisty, który był twórcą poglądu wywodzącego się z jego myśli – marksizmu. Według niego praca dla pracownika stanowi element zewnętrzny, więc jej wykonywanie nie sprawia, że czuje się on szczęśliwy i co do wyznawanej zasady, wcale tak nie powinno być. Marks bowiem uważał, że rozwój ludzkości następuje wskutek alienacji. Stan wyobcowania tłumaczył na przykładzie pracownika, który poprzez pracę traci możliwość rozwijania energii fizycznej i duchowej oraz powoduje rujnowanie duchowe i umartwianie ciała.
O alienacji pisał też Erich Fromm, który w swojej książce prowadził rozważania na temat ludzkiej egzystencji. Według tego niemieckiego filozofa i psychologa kapitalistyczne społeczeństwo to wariactwo doprowadzające do wyobcowania, zastępując ambicje człowieka z “być” na “mieć”.
Jeśli nie chcesz iść w ślad za Marksem, powinieneś poznać pojęcie alienacji, ponieważ ten problem może być obecny w każdej organizacji. Ważne jest, aby mu zapobiegać, a jeśli już się pojawi, to w porę zareagować.
Alienacja uzewnętrznia się poprzez oderwanie człowieka od społeczeństwa, jego środowiska i własnych uczuć. Jest to złożony problem natury socjologicznej i psychologicznej. Na skutek zaburzonych relacji ze światem zewnętrznym i wewnętrznym dochodzi do psychicznej dezintegracji. Alienacja nie tylko wpływa negatywnie na zdrowie, ale i pogarsza istniejące już schorzenia. Leczenie alienacji polega na diagnozowaniu jej przyczyny i doborze odpowiedniej terapii. Alienacja bywa też często mylona z depresją lub wypaleniem zawodowym, jednak to zupełnie inne pojęcia. Przyczyny powstania tego stanu pozwolą go odróżnić od innych problemów.
Co powoduje zjawisko alienacji w pracy?
Pracownik, którego dotyka problem alienacji, odczuwa dyskomfort związany z koniecznością przebywania w miejscu pracy oraz utratą więzi. Wyobcowanie sprawia, że pracownik przestaje utożsamiać się z organizacją, poniekąd zmusza się do wypełniania swoich obowiązków, przez co zmniejsza się jego produktywność. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że alienacja w pracy związana jest z utratą sensu działań, przejawiającą się we współwystępowaniu kilku związanych ze sobą symptomów, tj.:
przeżywanie nudy, wzrastające poczucie niezadowolenia z życia, poczucie pustki wewnętrznej,
bezsensowność swego funkcjonowania,
zanik subiektywnego znaczenia wartości realizowanych działań,
ograniczenie motywów działania, zanik priorytetów,
przewaga potrzeb włączonych w schematy regulacyjne, związane z dążeniem do podporządkowania się normom i wymaganiom zewnętrznym,
brak przekonania o własnej skuteczności.
Tak jak wspomnieliśmy, przedmiotem relacji nie zawsze musi być wykonywana praca. Alienacja w miejscu pracy może odnosić się także do współpracowników, środowiska pracy czy samych siebie.
Wyobcowanie może występować w trzech rodzajach:
alienacja fizyczna – urzeczywistnia się poprzez brak więzi z daną osobą lub społecznością. Najczęściej prowadzi do braku trwałych kontaktów osobistych, izolacji od społeczeństwa,
alienacja psychiczna – nazywana też osamotnieniem; to rodzaj wyobcowania, który jest ściśle związany z subiektywnymi odczuciami jednostki. Najczęściej objawia się brakiem więzi psychicznej z innymi ludźmi,
alienacja moralna – to szczególny rodzaj wyobcowania, który może wiązać się z głębokim kryzysem wartości, tożsamości oraz dotychczas wyznawanych morali.
Alienacja może występować w jednym, a nawet w każdym spośród wymienionych rodzajów.
Właściwe rozpoznanie przedmiotu i rodzaju alienacji to ważny krok w procesie rozpoznania problemu. Alienacja może być powodowana przez różne czynniki. Wyróżnia się podział na zewnętrzne i wewnętrzne przyczyny wykluczenia.
Przyczyny zewnętrzne wykluczenia
Występowanie alienacji w miejscu pracy występuje najczęściej w postaci alienacji fizycznej i psychicznej. Grupowy charakter środowiska, w jakim egzystuje pracownik, może wypierać jego indywidualne interesy na rzecz dobra całej zbiorowości. Sprzeczność poglądów i oczekiwań każdego z pracowników przekłada się na niekorzystne emocje, jakimi kierują się ludzie w swoim postępowaniu. Nierzadko dochodzi do konfliktów, niezdrowej rywalizacji czy oszustw.
Wśród zewnętrznych przyczyn wykluczenia pracownika znajduje się także społeczna izolacja uwarunkowana alienacją psychiczną. Brak społecznej akceptacji czy brak tolerancji powodują uczucie dyskomfortu i wykluczenia z grupy. Społeczna izolacja pracownika może być też uwarunkowana różnicami kulturowymi, niechęcią i lękiem wobec danej osoby. Przykładem może być np. alienacja osób homoseksualnych.
W efekcie życia społecznego pracownik przestaje funkcjonować dla siebie samego, lecz określa siebie poprzez opinie innych ludzi na jego temat. Jego postawy i zachowania podyktowane są presją oceniającego go środowiska. Można zaobserwować, że zewnętrzne przyczyny wykluczenia powodują zmianę zachowania jednostki, a więc oddziałują od środka.
Przyczyny wewnętrzne wykluczenia
W przypadku wewnętrznych przyczyn wykluczenia można zaobserwować, że wyobcowanie następuje nie pod presją społeczności, otoczenia, a wychodzi od samego pracownika. Powstaje ono z uwagi na fakt, że pracownik przedkłada własne życie na rzecz dobra ogółu, co powoduje, że staje się on niedostrzegany w całej grupie jemu podobnych. Skąd się to bierze? Można tu mówić o pewnej podatności na wykluczenie, które może być efektem pewnych zdarzeń z przeszłości, często mających miejsce w dzieciństwie lub wieku dojrzewania. Pracownik, który będzie obarczony bagażem nieprzepracowanych spraw, może też błędnie interpretować pewne sytuacje lub nieumiejętnie reagować. Alienacja warunkująca wewnętrzne blokady czy nawet destrukcyjne zachowania bardzo często jest potęgowana przez kulturowe tabu oparte na różnych wartościach. Wśród wewnętrznych przyczyn alienacji wyróżnia się także przyczyny zdrowotne. Mogą to być różne schorzenia i przypadłości, np. zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, zespół stresu pourazowego, choroby psychiczne.
Konsekwencje alienacji pracowników
Wśród skutków alienacji wyróżnia się nieumiejętność odczuwania radości, przemęczenie, bezsilność czy niską wydajność. Jednak alienacja pracownika niesie ze sobą bardziej negatywne skutki niż obniżenie produktywności. Wykluczenie z grupy w pracy może powodować kłopoty z adaptacją, degradację, a to z kolei może prowadzić do zaburzeń nerwicowych, schorzeń somatycznych, a nawet do obłędu. Badania pokazują, że przy zbyt obciążającym nasileniu skrajnych emocji, alienacja może prowadzić do różnego rodzaju zaburzeń schizofrenicznych. Niezależnie od występującego rodzaju alienacji, może dojść u pracownika do depersonalizacji i poczucia osamotnienia, co będzie następstwem przyczyn zewnętrznych lub wewnętrznych, a czasem jednych i drugich. Wśród innych następstw alienacji można wyróżnić też rezygnację z pracy i rozwoju zawodowego, więc aby nie dopuścić do tej sytuacji i pozostałych niepożądanych skutków, należy przeciwdziałać wyobcowaniu.
Jak zapobiegać alienacji wśród pracowników?
Działania w kierunku zapobiegania rozwoju zjawiska alienacji wśród pracowników powinny mieć charakter wielokierunkowy. Kluczem jest tworzenie relacji opartych na zaufaniu i efektywnej komunikacji. Bowiem niezależnie od tego, w jakim zespole pracujesz, najpotężniejszym narzędziem jest język. Rozmowy o potrzebach pracowników i wiedza na temat ich zadowolenia z pracy pomogą dostosować narzędzia monitorujące ich stan.
Opracowanie efektywnych strategii przeciwdziałania alienacji pracowników w miejscu pracy powinno uwzględnić kilka podstawowych zadań:
tworzenie i umacnianie kultury organizacyjnej o wysokim poziomie wsparcia społecznego,
koncentracja na postępie i pozytywnych osiągnięciach poprzez kształtowanie umiejętności stawiania krótko- i długoterminowych celów oraz systematyczne dążenie do ich realizacji,
podnoszenie poziomu zadowolenia z wyników swojej pracy i współpracy z pozostałymi członkami zespołu,
oferowanie możliwości rozwoju zawodowego.
Zapobieganiu alienacji może pomóc też rozbudowany system benefitowy, który będzie odpowiadał indywidualnym potrzebom Twoich pracowników. O tym, na co zwracać uwagę nagradzając pracowników, możesz również przeczytać na naszym blogu.
Pamiętaj, że zapobiegając alienacji, tworzysz nie tylko przyjazne pracy środowisko, ale i zapobiegasz wielu poważnym konsekwencjom.