Od 1 stycznia 2022 roku wypalenie zawodowe jest obecne na listach chorób WHO. Decyzję tę podjęto już w 2019 roku, widząc, jak powszechny, a zarazem wyniszczający jest problem niniejszej choroby cywilizacyjnej. Problemem jest jednak fakt, że wiele osób bagatelizuje ten problem lub nie zdaje sobie sprawy z zagrożenia. Dzisiejszy wpis przybliża kwestie związane z wypaleniem zawodowym – czym jest, jakie są przyczyny, objawy i skutki tejże choroby.
Co to jest wypalenie zawodowe?
Wypalenie zawodowe – zgodnie z definicją WHO – to zespół wyczerpania energii emocjonalnej, fizycznej i poznawczej. Przejawia się on brakiem efektywności i kompetencji oraz szeregiem zachowań i postaw, takich jak niecierpliwość czy irytacja połączona z cynizmem. Pierwsze wzmianki o wypaleniu zawodowym znaleźć można w zapiskach amerykańskiego naukowca, Herberta Freudenbergera, który opisał tę chorobę w latach 70-tych XX wieku. Patogeneza wypalenia zawodowego związana jest nieodłącznie z pełnionymi rolami społecznymi w odniesieniu do określonych relacji zawodowych. Mówiąc wprost – nasze kariery, nasze życie zawodowe i nasze relacje z osobami spotykanymi w pracy stanowią “pożywkę” dla choroby.
Wypalenie zawodowe – podobnie jak niegdyś depresja – jest przez wiele osób bagatelizowane. Nierzadko zdarza się, że sami pacjenci ignorują symptomy twierdząc, że to “jesienna chandra” lub “czasowa niedyspozycja”. Niestety, taka postawa tylko prowadzi do pogłębienia problemu, co może skutkować poważniejszymi komplikacjami. Część osób może być świadomych swojego wypalenia zawodowego, jednak pojawia się obawa przed rozmową i ujawnieniem choroby. Komentarze pokroju “idź sobie pobiegaj”, “znajdź sobie hobby” lub “nie użalaj się, inni mają gorzej”, które są tak powszechne, czynią jeszcze większą krzywdę choremu.
Przyczyny wypalenia zawodowego, czyli skąd się to bierze?
Patogeneza wypalenia zawodowego jest niezwykle szeroka, na rozwój tej choroby wpływa bowiem szereg czynników. Jeżeli w Twojej pracy występują poniższe elementy, możesz być narażony na zachorowanie:
silny i długotrwały stres
nadmiar obowiązków
zadania cechujące się wysoką odpowiedzialnością
presja płynącego czasu
odpowiedzialność osobista (np. majątkowa)
monotonia i powtarzające się zadania
brak perspektyw rozwoju lub awansu
brak czynników motywujących
niemożność sprostania wymaganiom, nierealne cele
praca w zawodzie społecznie niedocenianym
niezdrowa rywalizacja, tzw. “wyścig szczurów”
brak wsparcia ze strony przełożonych
poczucie “odebrania sukcesu” i/lub “przypisania porażki”
konflikty z bezpośrednimi współpracownikami
zaburzona równowaga między życiem osobistym a zawodowym
deprecjonujące, umniejszające i uwłaczające komentarze, mobbing
agresja werbalna, rasizm, seksizm lub inna forma dyskryminacji
brak rezultatu pomimo wysiłku włożonego w realizację zadania
faktyczne realia pracy rozmijające się z oczekiwaniami
przerost ambicji lub ich niezdrowe ukierunkowanie
źle zorganizowane miejsce pracy, np. hałas
Stres a wypalenie zawodowe
Tutaj należy przystanąć, ponieważ stres jest podstawowym i nieodłącznym czynnikiem wypalenia zawodowego. Część osób mogłaby stwierdzić, że stres wpisany jest w każdy, nawet pozornie najprostszy zawód. Policjant narażony jest na agresję ze strony środowisk przestępczych, księgowy zapłaci ogromne odszkodowanie za pomyłki obrachunkowe, a od decyzji lekarza nierzadko zależy zdrowie lub życie ludzkie. Nic więc dziwnego, że aspekt stresu został wymieniony jako pierwszy z czynników przyczyniających się do wypalenia zawodowego. Co więcej – stres jest wstępem do wypalenia zawodowego, a wypalenie do depresji.
Sytuacje stresogenne – zarówno te bardziej powszechne, jak i ekstraordynaryjne – zostawiają po sobie “naleciałość” w naszej psychice. Każda kolejna sytuacja osadza się, by w pewnym momencie znaleźć ujście w niekoniecznie zdrowy sposób. Alkoholizm, przemoc domowa, hazard czy używki to tylko przykładowe złe sposoby na radzenie sobie ze stresem. Dlatego tak ważne jest więc pielęgnowanie “higieny intelektualnej”, która redukuje poziom stresu, a jednocześnie działa prewencyjnie w kwestii wypalenia zawodowego. Możliwość rozmowy z bliskimi, “wyżycie się” na siłowni, a nawet oddanie się swojej pasji powoduje, że stres znajduje zdrowe ujście.
Zawody szczególnie narażone na zespół wypalenia zawodowego
Stworzenie jednorodnego, zamkniętego katalogu listy zawodów szczególnie narażonych na wypalenie zawodowe nie jest możliwe. Teoretycznie można byłoby stwierdzić, że każdy zawód jest narażony na niniejszą chorobę. Pojawiłyby się jednak głosy, że nie sposób porównywać stresu ratownika medycznego czy żołnierza do stresu bibliotekarza czy fryzjera. Przeglądając literaturę branżową, zwróciliśmy uwagę na opinie ekspertów w dziedzinie psychologii i socjologii. Ich zdaniem na syndrom wypalenia zawodowego szczególnie narażone są takie zawody, jak:
Osoby regularnie pracujące z klientem, np. przedstawiciel handlowy, pracownica infolinii, doradca klienta, sprzedawczyni;
Pracownicy ochrony zdrowia i zawodów pokrewnych, np. lekarz, pielęgniarka, psycholog, położna;
Przedstawiciele zawodów związanych z edukacją, np. przedszkolanka, nauczyciel, dyrektorka szkoły, korepetytor;
Osoby świadczące usługi socjalne, np. pracownica hospicjum, opiekun w domu pomocy społecznej, kuratorka, wychowawca w domu dziecka;
Służby mundurowe, np. żołnierze, pracownice służby celno-skarbowej, strażnicy miejscy, funkcjonariuszki w zakładzie karnym;
Wypalenie zawodowe – objawy
Studiując literaturę przedmiotu, natrafić można na zróżnicowane symptomy wyszczególniane przez kolejnych badaczy. Najszerzej zdefiniowane objawy wypalenia zawodowego zaproponował Cary Cherniss, podając poniższe symptomy:
nieustanne poczucie winy
ogólna złość i niechęć
uczucie zawodu wobec samego siebie
brak odwagi do podejmowania działań
obojętność na bieżące zdarzenia, atrofia uczuciowa
negatywizm, samoizolacja i wycofanie się
częste spoglądanie na zegarek, odmierzanie czasu
codzienne uczucie zmęczenia
uczucie wyczerpania po pracy
przesuwanie spotkań z klientami
ogólna niechęć do pracy z klientem
stereotypizacja i uprzedzenia względem klientów
nieumiejętność aktywnego słuchania i badania potrzeb klientów
uczucie bezruchu, stagnacji, braku postępu
cynizm, zgryźliwość i tendencje do kąśliwych uwag
postawa strofująca wobec klientów i współpracowników
nieregularny sen, zaburzenia nocnego spoczynku, koszmary
częste wybudzanie się lub wstawanie o wczesnoporannej porze
obniżona odporność, częste przeziębienia i grypy
częste i uciążliwe bóle głowy, problemy gastryczne
nieustępliwość, konserwatywne myślenie, niechęć do zmian
nieufność, paranoidalne i niedorzeczne wyobrażenia
problemy zawodowe przenoszone na grunt rodzinny
częste nieobecności w miejscu pracy
Do powyższej listy warto dodać uzupełnienie w postaci kolejnych objawów proponowanych przez innych ekspertów, w tym m.in.:
podwyższone ciśnienie
uczucie ucisku w klatce piersiowej, problemy z oddychaniem
skłonność do sięgania po używki, np. papierosy, alkohol
tendencja do chowania urazy lub wypominania zachowania innym osobom
opór przed wspólnym wypoczynkiem z rodziną
brak zainteresowania dotychczasowymi hobby
nadmierne oglądanie telewizji jako sposób na spędzanie wolnego czasu
ucieczka w świat wirtualny zamiast pielęgnacji faktycznych relacji
zaburzenia apetytu połączone ze skokami wagi
obniżenie potrzeb seksualnych, znaczne zmniejszenie libido
szybkie poczucie znudzenia, trudność w utrzymaniu koncentracji
Etapy wypalenia zawodowego – jak je rozpoznać?
Zgodnie z teorią Christiny Maslach, można wyszczególnić trzy fazy wypalenia zawodowego:
Faza wyczerpania emocjonalnego
Pod wpływem czynników wpływających na wypalenie zawodowe pracownik ma uczucie “wyprania z emocji” oraz ogólnego zmęczenia psychicznego. Wyczerpanie emocjonalne charakteryzuje się pesymizmem, prokrastynacją, ogólną apatią, zniechęceniem do pracy i podejmowania wysiłku. Pracownik ma wrażenie, że praca eksploatuje go z sił, jednak nie ma możliwości ich skutecznego zregenerowania. Wahania nastrojów i zmienny humor przeplatają się z poczuciem jałowości, nijakości, bylejakości podejmowanych działań. Zaobserwować można także mniejszą aktywność fizyczną oraz zróżnicowane problemy natury zdrowia fizycznego.
Faza depersonalizacji
Wobec zaobserwowanych zmian uruchamia się mechanizm obronny pracownika, który ma za zadanie zagwarantować poczucie dystansu. Obojętne są im ich problemy, tak prywatne, jak i zawodowe, nie interesuje ich chęć pomocy, wsparcia czy wspólnego poszukiwania rozwiązania. Rozmowy stają się coraz bardziej płytkie, aż w końcu przybierają postać wymiany komunikatów i przekazu informacji. Relacje są powierzchowne, wysoce sformalizowane, a wszelkie ponadnormatywne próby interakcji wprowadzają pracownika w dyskomfort. Poza zobojętnieniem, pojawia się także cynizm, nieuprzejmość i zgryźliwość.
Faza kwestionowania własnych osiągnięć
Pracownik traci wiarę w siebie, we własne umiejętności, kompetencje i dotychczasowe sukcesy. Ma on wrażenie, że jego sukcesy tak naprawdę nie są jego lub mają niedostateczny wpływ. Deprecjonowanie własnych osiągnięć szybko przenosi się na grunt osobisty, co odbija się w relacji z członkami rodziny, przyjaciółmi i sąsiadami. Jednostka ma poczucie wszechobecnego niezrozumienia, jednocześnie traci zdolność do samodzielnego rozwiązywania problemów. Taka sytuacja generuje konflikty, które pogłębiają dążenia samoizolacyjne oraz postawy cyniczne. Ta sytuacja może doprowadzić do trwałych zmian w psychice i cechach osobowości pracownika.
Jak pokonać wypalenie zawodowe?
Odpowiedź na to pytanie jest prosta tylko w teorii – dbaj o zdrowie, jedz zbilansowane posiłki, znajdź work-life balance i pielęgnuj hobby. Jednak jak w uczuciu bezradności, obojętności, braku chęci do działania podjąć tak holistyczne działania? Szukając odpowiedzi na to, jak pokonać wypalenie zawodowe, warto wyjść od istotnego założenia: to ja jestem najważniejszy, nie praca. Często zapominamy, że pracujemy, by żyć, a nie żyjemy, by pracować, przez co kariera staje się centrum naszego życia. Podstawowym krokiem w walce o zdrowie jest świadomość, że oznaki wypalenia zawodowego same nie miną, nie uciekną wraz ze zmianą pogody, kłótnią z żoną czy wypaleniem kolejnej paczki papierosów.
Zacznij od zdrowego, regularnego snu, który będzie trwać minimum 7-8 godzin. Następnie zbilansuj swoje żywienie – cztery lub pięć pełnowartościowych posiłków o stałych porach uzupełnione o witaminy i minerały. Poza pracą wyłączaj telefon służbowy i nie wchodź na maila; nikt nie ma prawa naruszać Twojego odpoczynku ani zaburzać czasu spędzanego z rodziną. Rozwijaj swoją pasję i utrzymuj kontakt z innymi osobami o pokrewnym hobby – rozmawiaj, wymieniaj się wiedzą i obserwacjami. Pamiętaj też o rodzinie: wieczór z planszówkami, wspólne wyjście do parku lub do restauracji z pewnością pomogą przezwyciężyć symptomy wypalenia.
Jak radzić sobie z wypaleniem zawodowym pracownika?
Dobry pracodawca musi mieć świadomość, że wypalenie zawodowe to realne zagrożenie dla zdrowia jednostki, którego nie można umniejszać. Co więcej, skutki wypalenia zawodowego odczuwa nie tylko pracownik, ale też i jego współpracownicy, jak i sam pracodawca. Pracownik przechodzący przez tę chorobę nie jest w stanie pełnić powierzonych mu zadań, ma trudności w koegzystencji oraz podstawowej współpracy. Nie można jednak traktować go jako osoby niekompetentnej, niezdolnej do pracy czy jakkolwiek nieumiejętnej. Wręcz przeciwnie – konieczne jest szybkie zdiagnozowanie problemu oraz otoczenie pracownika kompleksową opieką.
Zgodnie z powiedzeniem “lepiej zapobiegać niż leczyć”, pracodawca ma szereg możliwości, by wdrożyć postępowanie prewencyjne. Do takich należy przede wszystkim wręczenie narzędzi umożliwiających rozwój, szkolenie i podnoszenie kwalifikacji. Istotny jest także przemyślany system motywacji, który będzie bazował nie tylko na premiach pieniężnych, ale i atrakcjach pozamaterialnych. Dobrym pomysłem będą aktywności integracyjne opierające się na ciekawym spędzaniu wolnego czasu, np. spływie kajakowym czy grze w paintball. Konieczne jest wypracowanie jasnych i przejrzystych zasad postępowania oraz nadzorowanie kadry kierowniczej pod kątem ewentualnego nadużywania uprzywilejowanej pozycji.
Jeżeli odczuwasz symptomy wypalenia zawodowego, w szczególności elementy drugiej lub trzeciej fazy – nie bagatelizuj problemu. Zgłoś się po pomoc do specjalisty i podejmij leczenie wypalenia zawodowego. Porozmawiaj ze swoim pracodawcą i z rodziną, nie unikaj ich. Jeśli podejrzewasz, że Twój znajomy lub kolega z pracy może być dotknięty wypaleniem zawodowym – nie bądź obojętny.